ҰЛТ ҰСТАЗЫ

АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ


Ахмет Байтұрсынұлы (5 қыркүйек 1872 жыл – 8 желтоқсан 1937) 

1872 жылы 5 қыркүйекте Торғай уезі, Тосын болысы Ақкөл ауылында туған. Алаш қозғалысының көсемі. Үмбетей батырдың ұрпағы.1891 жылы Торғайдағы Ы.Алтынсарин ашқан 2 сыныптық орыс-қазақ училищесін, 1895 жылы Орынбор мұғалімдер мектебін бітірген.1895 жылдың маусымынан Ақтөбе уезі Бестамақ болысындағы Арынғазы мектебінде, 1896 жылдың көктемінен Қарабұтақ 2 сыныптық орыс-қазақ училищесінде мұғалім. 1897 жылдан Қостанай уезі Аманқарағай болысы 2-ші ауылындағы Әулиекөл болыстық мектебінің, Қостанай педагогикалық класының мұғалімі.

1902 жылдан бастап Омбыда, Ақмола, Семей облыстары халық мектептері директорының ісжүргізушісі, Қарқаралы орыс-қазақ училищесінің меңгерушісі. «Қарқаралы құзырхатын» ұйымдастырушылардың бірі. 1913 жылы Ә.Бөкейхан, М.Дулатовпен бірге «Қазақ» газетін ашып, сол арқылы Алаш қозғалысының идеяларын насихаттады. Патша жарлығына байланысты 1916 жылы тамызда Торғай, Орал, Ақмола, Жетісу облыстары өкілдерінің Орынбордағы кеңесін ұйымдастырушылардың бірі. Торғай облыстық І қазақ сиезін ұйымдастырушылардың бірі және осы сиезді ашқан. Торғай облыстық азаматтық, қазақ, Алаш комитеттерінің мүшесі. І жалпықазақ сиезінде Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылып, «Алаш» партиясының тізімі бойынша №1 Торғай округынан мүшелікке сайланған. І, ІІ жалпықазақ сиездерін ұйымдастырушылардың бірі. 1917 жылғы қарашада Орынборда құрылған «Алаш» партиясының Торғай облыстық комитеті төрағасының орынбасары болған. ІІ жалпықазақ сиезінде Алашорданың оқулық комиссиясының мүшесі.1918 жылы Алашорданың Торғай облыстық әскери кеңесінің мүшесі. 1918 жылдың жазында Алашорда делегациясын Қытайдың Шәуешек қаласына бастап барған. Кеңестік кезеңде 1919 жылы ұлттың болашағы үшін кеңестер жағына шығып, Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет төрағасының орынбасары болған. Аса ірі қайраткерлігі 1919-20 жылдары кеңестік билік көсемдерімен келіссөздер барысында ерекше байқалды. Келіссөздер нәтижесінде қазақ жерінің тұтастығын сақтауға, Қазақ Кеңестік Социалистік Автономиялық Республикасының құрылуына тарихи шешуші рөл атқарды. Кеңестік кезеңде Қазақ АКСР Халық ағарту комиссары, Академиялық орталықтың жетекшісі. Қазақ өлкесін зерттеу қоғамының төрағасы. 1921-29 жылдары Орынборда, Ташкентте, Алматыда оқытушылық қызмет атқарған. «Қырық мысал», «Маса» жинақтары, мақалалары қозғалыстың рухани-мәдени өрістеуіне зор ықпал етті. «Қырғыздар және революция», «Қазақ қалам қайраткерлері жайынан» мақалаларында большевиктік биліктің зорлықшыл, бейгуманистік әрекеттерін сынады. Көркем, ғылыми, публицистикалық,аударма еңбектердің авторы. Оқулықтары, оқу құралдары, ғылыми еңбектері арқылы жалпы ұлттық ғылымның қалыптасуына және қайраткерлігі арқылы Алаш қозғалысының тууына, өрістеуіне ұлттық, мемлекеттік сананың қалыптасуына ерекше тарихи шешуші ықпал жасады. 1929 жылдан қудаланып,1938 жылы қуғын-сүргін құрбаны.


1872 жылғы 5 қыркүйек

Торғай уезі Тосын болысы 5-ауылдың Сарытүбек қонысында туды

1886 жыл

Торғайдағы 2 сыныптық орыс-қазақ училищесіне оқуға түсті

1891 жыл

Торғайдағы 2 сыныптық орыс-қазақ училищесін бітірді

1891 жыл

Орынбор қазақ мұғалімдер мектебіне оқуға түсті

1895 жыл

Орынбор қазақ мұғалімдер мектебін бітірді

1895 жыл

«Тургайская газетада» тұңғыш мақаласы «Киргизские приметы и пословицы» жарияланды

1895 жылғы 1 маусым

Ақтөбе уезі Бестамақ болысы Арынғазы мектебінің мұғалімі

1896 жыл

«Тургайская газетада» «Бестамакская волость Актюбинского уезда» мақаласы жарияланды

1896 жыл

Ақтөбе уезі Қарабұтақ 2 сыныптық орыс-қазақ училищесінің мұғалімі

1896 жылғы 29 мамыр

«Тургайская газетада» «Қарабұтақ» мақаласы жарияланды

1897 жыл

Қостанай уезі Аманқарағай болысы 2-ауылдағы Әулиекөл болыстық мектебінің мұғалімі

1899 жыл

Қостанай уезі Меңдіқара болыстық мектебінің мұғалімі

1902 жыл

Қостанай педагогикалық сыныбының мұғалімі

1902 жылғы 1 мамыр

Ақмола, Семей облысы халық мектептері директорының ісжүргізушісі

1904 жылғы көктем

Қарқаралы 2 сыныптық мектебінің меңгерушісі

1905 жылғы 26 маусым

«Қарқаралы құзырхатын» ұйымдастырушылардың бірі

1908 жыл

Айыпталып Қарқаралы, содан кейін Семей абақтысына қамалды

1909 жыл

Петерборда тұңғыш кітабы «Қырық мысал» жинағы жарық көрді

1909 жылғы 17 қараша

А.Байтұрсынұлын Семей абақтысынан босату жөнінде Мемлекеттік Дума депутаты Н.Скалозубов Ішкі істер министріне хат жазды

1910 жыл

Қазақстанда тұру құқығы шектеліп, Орынборға келді

1911 жыл

Орынборда «Маса» жинағы жарық көрді

1912 жыл

Орынборда «Оқу құралы. Бірінші кітап. Қазақша алифба Балаларға арналған әліппе» жарық көрді

1913 жыл

Қазанда «Оқу құралы. Екінші кітап. Алифбаға жалғасты» жарық көрді

1913 жыл

Орынбор губернаторы қазақ тілінде газет ашу үшін А.Байтұрсынұлына рұқсат куәлігін берді 

1913 жылғы 2 ақпан

Орынборда «Қазақ» газетін М.Дулатовпен бірге шығарып, бас редакторы болды

1913 жыл 

«Қазақ» газетінде сиез ашу мәселесін көтерген Ж.Сейдалиннің мақаласына «Жауап хаты» жарияланды

1914 жылғы мамыр

«Қазақ» газетінің редакторлығын уақытша М.Дулатовқа тапсырып, Торғайға барды

1914 жыл

Орынборда «Тіл – құрал. Қазақ тілінің сарфы. 1-інші жылдық» жарық көрді

1914 жыл

Орынборда «Тіл – құрал. 2-інші жылдық. Этимология (Сөздің жүйесі мен түрлері)» жарық көрді

1914 жыл

Орынборда «Қазақша әліппе» кітабы жарық көрді

1915 жыл

Орынборда «Оқу құралы» кітабының 2-ші басылымы жарық көрді

1916 жыл

Орынборда «Оқу құралы». 1-інші жылдық кітабының екінші басылымы жарық көрді

1916 жылғы 3 ақпан

Қазақ жігіттерін әскерге алу бойынша Ә.Бөкейхан, Н.Бегімбетовпен бірге Петерборға барды

1916 жылғы мамыр

Торғайда болды

1916 жыл

Ә.Бөкейхан, М.Дулатовпен бірге 1916 жылғы оқиғаға арналған «Алаш азаматтары», «Қазақ жұртына», «Қазаққа ашық хат» мақалалары жарық көрді

1916 жылғы тамыз

Торғай, Орал, Ақмола, Жетісу облыстары өкілдерінің Орынбордағы кеңесін ұйымдастырушылардың бірі

1917 жылғы 17 наурыз

Торғай облысы азаматтық комитетінің мүшесі

1917 жылғы 2-8 сәуір

Торғай облысы І қазақ сиезін ұйымдастырушылардың бірі, төрағасы.  Жалпы қазақ сиезін құру жөніндегі бюро мүшесі

1917 жылғы 11 маусым

«Қазақ» газетінде Алаш зиялыларымен бірге Қытайға босқан қырғыздарға көмек көрсетуге шақырған «Алаш азаматтары» үндеуіне және «Шура-и-Ислам» ұйымының құрылғандығы жөніндегі мақалаға қол қойды

1917 жылғы 4 шілде                                                                                       

Жалпы қазақ сиезін өткізу бюросының атынан Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылды

1917 жылғы 21-26 шілде

І Жалпықазақ сиезін  ұйымдастырушылардың бірі, төрағаның орынбасары

1917 жылғы 8 тамыз

Торғай облыстық управасының мәжілісінің төрағасы

1917 жылғы 20-25 тамыз

Торғай облысы ІІ қазақ сиезінің қаулысымен Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа тағы да ұсынылды.

1917 жылғы 19 қазан

«Алаш» партиясы атынан Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа үшінші рет ұсынылды.

1917 жылғы 21 қазан

«Қазақ» газетінде жарияланған «Алаш» партиясы бағдарламасы жобасын  әзірлеушілердің бірі.

1917 жылғы қараша

 «Алаш» партиясының Торғай облыстық комитеті төрағасының орынбасары

1917 жылғы қараша

«Алаш» партиясы атынан Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына №1 Торғай округынан сайланды

1917 жылғы 5-13 желтоқсан

ІІ Жалпықазақ сиезін ұйымдастырушылардың бірі.     Алашорданың оқу комиссиясының мүшесі.

1918 жыл

Ташкентте «Тіл – құрал. Қазақ тілінің сарфы. 1-інші жылдық» кітабы жарық көрді

1918 жыл

Алашорданың Торғай облыстық әскери кеңесінің мүшесі

1918 жыл

Алашорда делегациясын Қытайдың Шәуешек қаласына бастап барды

1919 жылғы наурыз

Алашорда үкіметінің атынан Мәскеуге барып, Кеңес үкіметі жетекшілерімен  кездесті

1919 жылғы маусым

РСФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты өткізген «Қырғыз кеңес автономиясы туралы» арнайы мәжіліске қатысып, сөз сөйледі

1919 жылғы  шілде

РСФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты декретімен Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі төңкерістік комитет құрылды. Ахмет Байтұрсынұлы төраға орынбасары болып тағайындалды

1919 жылғы 19 қыркүйек

Орынборға келген М.Калининмен автономия құру, оның шекарасы және жергілікті большевиктердің әрекеттері туралы сөйлесті

1919 жыл

«Жизнь национальностей» газетінде «Революция и киргизы» мақаласы жарық көрді

1919 жыл 10 шілде

Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі төңкерістік комитет төрағасының орынбасары болып тағайындалды

1920 жылғы 15 сәуір

«Известия Киргизского края» хабаршысында большевиктер жағына шыққандығы жөніндегі «Мәлімдемесі» жарияланды

1920 жылғы 17 мамыр

В.Ленинге кеңестік саясатты сынаған хат жазды

1920 жылғы 14 тамыз

РСФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты өткізген «Қырғыз республикасы туралы декреттің жобасы» бекітілген кеңеске қатысып, сөз сөйледі

1920 жылғы 16 тамыз

«Қырғыз өлкесі территориясы құрамын анықтау» қаулысы шығарылған Бүкілодақтық атқару комитеті президиумы жанындағы комиссиясы мәжілісіне қатысып, сөз сөйледі

1920 жылғы 26 тамыз

Бүкілодақтық Атқару Комитетінің және РСФСР Ұлт істері жөніндегі Халық комиссариаты декретімен Қырғыз Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы құрылды

1920 жылғы 22 қазан

Бүкілодақтық Атқару Комитетінің декретімен Орынбор губерниясы Қырғыз Автономиялы Социалистік Кеңестік Республикасына қосылды

1920-1921 жылдары

Қазақ АКСР халық ағарту комиссары

1921-1926 жылдары

Академиялық орталықтың жетекшісі

1920 жыл

Қазақ АКСР үкіметінің мүшесі

1920 жыл

Қазанда «Байаншы. Қазақ мұғалімдері үшін» атты әдістемелік кітабы жарық көрді

1920 жыл

Қазанда, Ташкентте «Тіл – құрал. Қазақ тілінің сарфы» кітаптары жарық көрді

1921 жылғы 25 қазан

«Жизнь национальностей» журналында «Тағы да Қырғызиядағы (Қазақстандағы) аштық туралы» мақаласы жарияланды

1921 жыл

Қызылордада «Оқу құралы», Семейде «Оқу құралы. Үлкендер үшін», Орынборда «Оқу құралы. Қазақша әліпби» кітаптары жарық көрді

1922 жыл

М.Дулатовтың «Ахмет Байтурсунович Байтурсунов (биографический очерк)» мақаласы жарық көрді

1922 жылғы 18 мамыр

Халық ағарту қызметкерлерінің Жалпы қырғыз сиезінде баяндама жасады.

1922 жылғы 8 шілде

 «Еңбекші қазақ» газетінде «Қалам қайраткерлері жайынан» мақаласы жарық көрді

1922 жылғы 14 шілде

 «Ақ жол» газетінде «Қазақты ағарту халімізден» мақаласы жарық көрді

1922 жылғы тамыз

Ташкент қаласында Түркістан зиялылары 50 жылдық мерейтойын атап өтті

1922 жылғы 24 қыркүйек

Орынборда «Баспасөз үйінің» ашылуында сөз сөйледі

1922 жылғы 27 қыркүйек

«Степная правда» газетінде «Барлық қырғыз ақындарына, әдебиетшілеріне және қырғыз әдебиетін сүйетіндерге» атты рухани құндылықтарды жинауға байланысты үндеу жарияланды

1922 жылғы 28 қыркүйек

«Степная правда» газетінде «Ағартушылық және ашаршылық» мақаласы жарық көрді

1922 жыл

Ташкентте «Оқу құралы», «Тіл – құрал» кітаптары жарық көрді.

1922-1925 жылдары

Халық ағарту комиссариаты ғылыми-әдеби комиссиясының, қазақ өлкесін зерттеу қоғамының төрағасы

1923 жыл

Е.Омаровпен бірігіп жазған «Қазақша жазу тақырыпты жаңа жазу ережелері», «Қазақша жазу туралы жаңа ережелер» мақалалары жарық көрді

1923 жыл

Орынбор қаласында қазақ зиялылары 50 жылдық мерейтойын атап өтіп,  М.Әуезов, С.Сейфуллин т.б. баяндамалар жасады

1923 жыл

Орынборда «Оқу құралы», «Тіл – құрал» кітаптары жарық көрді.

1924 жылғы шілде

Орынборда Қазақ білімпаздарының тұңғыш сиезіне қатысып, қазақ әліпбиіне, емле ережелеріне байланысты негізгі баяндама жасады

1924 жыл

Орынборда «Әліппе астары», «Оқу құралы», «Сауат ашқыш» кітаптары жарық көрді

1925 жыл

«Ақ жол» газетіне «Енді «қазақ» демей болмайды»  мақаласы жарық көрді

1925 жыл

Орынборда, Қызылордада «Оқу құралы», «Тіл – құрал» кітаптары жарық көрді

1926-1928 жылдары

Ташкенттегі Қазақ халық ағарту институтының оқытушысы

1926 жылғы 26 ақпан-5 наурыз

Бакуде І Бүкілодақтық Түркітанушылар  сиезінде әліпби, терминология бойынша баяндамалар жасады

1926 жыл

Ташкентте, Қызылордада, Семейде «Әдебиет танытқыш», «Әліп-би», «Әліппе. Үлкендер үшін», «Сауат ашқыш», «Тіл – құрал»   кітаптары жарық көрді

1927 жыл

Қызылордада «Әліп-би»,  «Тіл – құрал. Дыбыс жүйесі мен түрлері», «Оқу құралы» кітаптары жарық көрді

1928-29 жылдары

Алматыдағы Қазақ педагогика институтының профессоры

1928 жыл

«Әліп-би»,  «Тіл – құрал», «Тіл жұмсар» кітаптары жарық көрді

1929 жыл

Қызылордада «Тіл жұмсар», «Практическая грамматика» кітаптары жарық көрді

1929 жыл

«Тіл жұмсар, Сөйлеу, оқу, жазу тілін жұмыс тәжірибесі арқылы танытатын екінші кітап» оқу құралы жарық көрді

1929 жыл

Алаш қозғалысына қатысқаны үшін айыпталып, 1934 жылы босатылды

1934-1937 жылдары

Алматы қаласында тұрды

1937 жыл 8 желтоқсан

Саяси қуғын-сүргін құрбаны

1988 жылы 4 қараша

Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің қаулысымен ақталды