Ахмет Байтұрсынұлы

Ахмет Байтұрсынұлы (5 қыркүйек 1872 жыл – 8 желтоқсан 1937)

1872 жылы 5 қыркүйекте Торғай уезі, Тосын болысы Ақкөл ауылында туған. Алаш қозғалысының көсемі. Үмбетей батырдың ұрпағы.1891 жылы Торғайдағы Ы.Алтынсарин ашқан 2 сыныптық орыс-қазақ училищесін, 1895 жылы Орынбор мұғалімдер мектебін бітірген.1895 жылдың маусымынан Ақтөбе уезі Бестамақ болысындағы Арынғазы мектебінде, 1896 жылдың көктемінен Қарабұтақ 2 сыныптық орыс-қазақ училищесінде мұғалім. 1897 жылдан Қостанай уезі Аманқарағай болысы 2-ші ауылындағы Әулиекөл болыстық мектебінің, Қостанай педагогикалық класының мұғалімі.

1902 жылдан бастап Омбыда, Ақмола, Семей облыстары халық мектептері директорының ісжүргізушісі, Қарқаралы орыс-қазақ училищесінің меңгерушісі. «Қарқаралы құзырхатын» ұйымдастырушылардың бірі. 1913 жылы Ә.Бөкейхан, М.Дулатовпен бірге «Қазақ» газетін ашып, сол арқылы Алаш қозғалысының идеяларын насихаттады. Патша жарлығына байланысты 1916 жылы тамызда Торғай, Орал, Ақмола, Жетісу облыстары өкілдерінің Орынбордағы кеңесін ұйымдастырушылардың бірі. Торғай облыстық І қазақ сиезін ұйымдастырушылардың бірі және осы сиезді ашқан. Торғай облыстық азаматтық, қазақ, Алаш комитеттерінің мүшесі. І жалпықазақ сиезінде Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылып, «Алаш» партиясының тізімі бойынша №1 Торғай округынан мүшелікке сайланған. І, ІІ жалпықазақ сиездерін ұйымдастырушылардың бірі. 1917 жылғы қарашада Орынборда құрылған «Алаш» партиясының Торғай облыстық комитеті төрағасының орынбасары болған. ІІ жалпықазақ сиезінде Алашорданың оқулық комиссиясының мүшесі.1918 жылы Алашорданың Торғай облыстық әскери кеңесінің мүшесі. 1918 жылдың жазында Алашорда делегациясын Қытайдың Шәуешек қаласына бастап барған. Кеңестік кезеңде 1919 жылы ұлттың болашағы үшін кеңестер жағына шығып, Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет төрағасының орынбасары болған. Аса ірі қайраткерлігі 1919-20 жылдары кеңестік билік көсемдерімен келіссөздер барысында ерекше байқалды. Келіссөздер нәтижесінде қазақ жерінің тұтастығын сақтауға, Қазақ Кеңестік Социалистік Автономиялық Республикасының құрылуына тарихи шешуші рөл атқарды. Кеңестік кезеңде Қазақ АКСР Халық ағарту комиссары, Академиялық орталықтың жетекшісі. Қазақ өлкесін зерттеу қоғамының төрағасы. 1921-29 жылдары Орынборда, Ташкентте, Алматыда оқытушылық қызмет атқарған. «Қырық мысал», «Маса» жинақтары, мақалалары қозғалыстың рухани-мәдени өрістеуіне зор ықпал етті. «Қырғыздар және революция», «Қазақ қалам қайраткерлері жайынан» мақалаларында большевиктік биліктің зорлықшыл, бейгуманистік әрекеттерін сынады. Көркем, ғылыми, публицистикалық,аударма еңбектердің авторы. Оқулықтары, оқу құралдары, ғылыми еңбектері арқылы жалпы ұлттық ғылымның қалыптасуына және қайраткерлігі арқылы Алаш қозғалысының тууына, өрістеуіне ұлттық, мемлекеттік сананың қалыптасуына ерекше тарихи шешуші ықпал жасады. 1929 жылдан қудаланып,1938 жылы қуғын-сүргін құрбаны.

1872 жылғы 5 қыркүйек	Торғай уезі Тосын болысы 5-ауылдың Сарытүбек қонысында туды
1886 жыл	Торғайдағы 2 сыныптық орыс-қазақ училищесіне оқуға түсті
1891 жыл	Торғайдағы 2 сыныптық орыс-қазақ училищесін бітірді
1891 жыл	Орынбор қазақ мұғалімдер мектебіне оқуға түсті
1895 жыл	Орынбор қазақ мұғалімдер мектебін бітірді
1895 жыл	«Тургайская газетада» тұңғыш мақаласы «Киргизские приметы и пословицы» жарияланды
1895 жылғы 1 маусым	Ақтөбе уезі Бестамақ болысы Арынғазы мектебінің мұғалімі
1896 жыл	«Тургайская газетада» «Бестамакская волость Актюбинского уезда» мақаласы жарияланды
1896 жыл	Ақтөбе уезі Қарабұтақ 2 сыныптық орыс-қазақ училищесінің мұғалімі
1896 жылғы 29 мамыр	«Тургайская газетада» «Қарабұтақ» мақаласы жарияланды
1897 жыл	Қостанай уезі Аманқарағай болысы 2-ауылдағы Әулиекөл болыстық мектебінің мұғалімі
1899 жыл	Қостанай уезі Меңдіқара болыстық мектебінің мұғалімі
1902 жыл	Қостанай педагогикалық сыныбының мұғалімі
1902 жылғы 1 мамыр	Ақмола, Семей облысы халық мектептері директорының ісжүргізушісі
1904 жылғы көктем	Қарқаралы 2 сыныптық мектебінің меңгерушісі
1905 жылғы 26 маусым	«Қарқаралы құзырхатын» ұйымдастырушылардың бірі
1908 жыл	Айыпталып Қарқаралы, содан кейін Семей абақтысына қамалды
1909 жыл	Петерборда тұңғыш кітабы «Қырық мысал» жинағы жарық көрді
1909 жылғы 17 қараша	А.Байтұрсынұлын Семей абақтысынан босату жөнінде Мемлекеттік Дума депутаты Н.Скалозубов Ішкі істер министріне хат жазды
1910 жыл	Қазақстанда тұру құқығы шектеліп, Орынборға келді
1911 жыл	Орынборда «Маса» жинағы жарық көрді
1912 жыл	Орынборда «Оқу құралы. Бірінші кітап. Қазақша алифба Балаларға арналған әліппе» жарық көрді
1913 жыл	Қазанда «Оқу құралы. Екінші кітап. Алифбаға жалғасты» жарық көрді
1913 жыл	Орынбор губернаторы қазақ тілінде газет ашу үшін А.Байтұрсынұлына рұқсат куәлігін берді
1913 жылғы 2 ақпан	Орынборда «Қазақ» газетін М.Дулатовпен бірге шығарып, бас редакторы болды
1913 жыл	«Қазақ» газетінде сиез ашу мәселесін көтерген Ж.Сейдалиннің мақаласына «Жауап хаты» жарияланды
1914 жылғы мамыр	«Қазақ» газетінің редакторлығын уақытша М.Дулатовқа тапсырып, Торғайға барды
1914 жыл	Орынборда «Тіл – құрал. Қазақ тілінің сарфы. 1-інші жылдық» жарық көрді
1914 жыл	Орынборда «Тіл – құрал. 2-інші жылдық. Этимология (Сөздің жүйесі мен түрлері)» жарық көрді
1914 жыл	Орынборда «Қазақша әліппе» кітабы жарық көрді
1915 жыл	Орынборда «Оқу құралы» кітабының 2-ші басылымы жарық көрді
1916 жыл	Орынборда «Оқу құралы». 1-інші жылдық кітабының екінші басылымы жарық көрді
1916 жылғы 3 ақпан	Қазақ жігіттерін әскерге алу бойынша Ә.Бөкейхан, Н.Бегімбетовпен бірге Петерборға барды
1916 жылғы мамыр	Торғайда болды
1916 жыл	Ә.Бөкейхан, М.Дулатовпен бірге 1916 жылғы оқиғаға арналған «Алаш азаматтары», «Қазақ жұртына», «Қазаққа ашық хат» мақалалары жарық көрді
1916 жылғы тамыз	Торғай, Орал, Ақмола, Жетісу облыстары өкілдерінің Орынбордағы кеңесін ұйымдастырушылардың бірі
1917 жылғы 17 наурыз	Торғай облысы азаматтық комитетінің мүшесі
1917 жылғы 2-8 сәуір	Торғай облысы І қазақ сиезін ұйымдастырушылардың бірі, төрағасы. Жалпы қазақ сиезін құру жөніндегі бюро мүшесі
1917 жылғы 11 маусым	«Қазақ» газетінде Алаш зиялыларымен бірге Қытайға босқан қырғыздарға көмек көрсетуге шақырған «Алаш азаматтары» үндеуіне және «Шура-и-Ислам» ұйымының құрылғандығы жөніндегі мақалаға қол қойды
1917 жылғы 4 шілде	Жалпы қазақ сиезін өткізу бюросының атынан Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылды
1917 жылғы 21-26 шілде	І Жалпықазақ сиезін ұйымдастырушылардың бірі, төрағаның орынбасары
1917 жылғы 8 тамыз	Торғай облыстық управасының мәжілісінің төрағасы
1917 жылғы 20-25 тамыз	Торғай облысы ІІ қазақ сиезінің қаулысымен Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа тағы да ұсынылды.
1917 жылғы 19 қазан	«Алаш» партиясы атынан Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа үшінші рет ұсынылды.
1917 жылғы 21 қазан	«Қазақ» газетінде жарияланған «Алаш» партиясы бағдарламасы жобасын әзірлеушілердің бірі.
1917 жылғы қараша	«Алаш» партиясының Торғай облыстық комитеті төрағасының орынбасары
1917 жылғы қараша	«Алаш» партиясы атынан Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына №1 Торғай округынан сайланды
1917 жылғы 5-13 желтоқсан	ІІ Жалпықазақ сиезін ұйымдастырушылардың бірі. Алашорданың оқу комиссиясының мүшесі.
1918 жыл	Ташкентте «Тіл – құрал. Қазақ тілінің сарфы. 1-інші жылдық» кітабы жарық көрді
1918 жыл	Алашорданың Торғай облыстық әскери кеңесінің мүшесі
1918 жыл	Алашорда делегациясын Қытайдың Шәуешек қаласына бастап барды
1919 жылғы наурыз	Алашорда үкіметінің атынан Мәскеуге барып, Кеңес үкіметі жетекшілерімен кездесті
1919 жылғы маусым	РСФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты өткізген «Қырғыз кеңес автономиясы туралы» арнайы мәжіліске қатысып, сөз сөйледі
1919 жылғы шілде	РСФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты декретімен Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі төңкерістік комитет құрылды. Ахмет Байтұрсынұлы төраға орынбасары болып тағайындалды
1919 жылғы 19 қыркүйек	Орынборға келген М.Калининмен автономия құру, оның шекарасы және жергілікті большевиктердің әрекеттері туралы сөйлесті
1919 жыл	«Жизнь национальностей» газетінде «Революция и киргизы» мақаласы жарық көрді
1919 жыл 10 шілде	Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі төңкерістік комитет төрағасының орынбасары болып тағайындалды
1920 жылғы 15 сәуір	«Известия Киргизского края» хабаршысында большевиктер жағына шыққандығы жөніндегі «Мәлімдемесі» жарияланды
1920 жылғы 17 мамыр	В.Ленинге кеңестік саясатты сынаған хат жазды
1920 жылғы 14 тамыз	РСФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты өткізген «Қырғыз республикасы туралы декреттің жобасы» бекітілген кеңеске қатысып, сөз сөйледі
1920 жылғы 16 тамыз	«Қырғыз өлкесі территориясы құрамын анықтау» қаулысы шығарылған Бүкілодақтық атқару комитеті президиумы жанындағы комиссиясы мәжілісіне қатысып, сөз сөйледі
1920 жылғы 26 тамыз	Бүкілодақтық Атқару Комитетінің және РСФСР Ұлт істері жөніндегі Халық комиссариаты декретімен Қырғыз Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы құрылды
1920 жылғы 22 қазан	Бүкілодақтық Атқару Комитетінің декретімен Орынбор губерниясы Қырғыз Автономиялы Социалистік Кеңестік Республикасына қосылды
1920-1921 жылдары	Қазақ АКСР халық ағарту комиссары
1921-1926 жылдары	Академиялық орталықтың жетекшісі
1920 жыл	Қазақ АКСР үкіметінің мүшесі
1920 жыл	Қазанда «Байаншы. Қазақ мұғалімдері үшін» атты әдістемелік кітабы жарық көрді
1920 жыл	Қазанда, Ташкентте «Тіл – құрал. Қазақ тілінің сарфы» кітаптары жарық көрді
1921 жылғы 25 қазан	«Жизнь национальностей» журналында «Тағы да Қырғызиядағы (Қазақстандағы) аштық туралы» мақаласы жарияланды
1921 жыл	Қызылордада «Оқу құралы», Семейде «Оқу құралы. Үлкендер үшін», Орынборда «Оқу құралы. Қазақша әліпби» кітаптары жарық көрді
1922 жыл	М.Дулатовтың «Ахмет Байтурсунович Байтурсунов (биографический очерк)» мақаласы жарық көрді
1922 жылғы 18 мамыр	Халық ағарту қызметкерлерінің Жалпы қырғыз сиезінде баяндама жасады.
1922 жылғы 8 шілде	«Еңбекші қазақ» газетінде «Қалам қайраткерлері жайынан» мақаласы жарық көрді
1922 жылғы 14 шілде	«Ақ жол» газетінде «Қазақты ағарту халімізден» мақаласы жарық көрді
1922 жылғы тамыз	Ташкент қаласында Түркістан зиялылары 50 жылдық мерейтойын атап өтті
1922 жылғы 24 қыркүйек	Орынборда «Баспасөз үйінің» ашылуында сөз сөйледі
1922 жылғы 27 қыркүйек	«Степная правда» газетінде «Барлық қырғыз ақындарына, әдебиетшілеріне және қырғыз әдебиетін сүйетіндерге» атты рухани құндылықтарды жинауға байланысты үндеу жарияланды
1922 жылғы 28 қыркүйек	«Степная правда» газетінде «Ағартушылық және ашаршылық» мақаласы жарық көрді
1922 жыл	Ташкентте «Оқу құралы», «Тіл – құрал» кітаптары жарық көрді.
1922-1925 жылдары	Халық ағарту комиссариаты ғылыми-әдеби комиссиясының, қазақ өлкесін зерттеу қоғамының төрағасы
1923 жыл	Е.Омаровпен бірігіп жазған «Қазақша жазу тақырыпты жаңа жазу ережелері», «Қазақша жазу туралы жаңа ережелер» мақалалары жарық көрді
1923 жыл	Орынбор қаласында қазақ зиялылары 50 жылдық мерейтойын атап өтіп, М.Әуезов, С.Сейфуллин т.б. баяндамалар жасады
1923 жыл	Орынборда «Оқу құралы», «Тіл – құрал» кітаптары жарық көрді.
1924 жылғы шілде	Орынборда Қазақ білімпаздарының тұңғыш сиезіне қатысып, қазақ әліпбиіне, емле ережелеріне байланысты негізгі баяндама жасады
1924 жыл	Орынборда «Әліппе астары», «Оқу құралы», «Сауат ашқыш» кітаптары жарық көрді
1925 жыл	«Ақ жол» газетіне «Енді «қазақ» демей болмайды» мақаласы жарық көрді
1925 жыл	Орынборда, Қызылордада «Оқу құралы», «Тіл – құрал» кітаптары жарық көрді
1926-1928 жылдары	Ташкенттегі Қазақ халық ағарту институтының оқытушысы
1926 жылғы 26 ақпан-5 наурыз	Бакуде І Бүкілодақтық Түркітанушылар сиезінде әліпби, терминология бойынша баяндамалар жасады
1926 жыл	Ташкентте, Қызылордада, Семейде «Әдебиет танытқыш», «Әліп-би», «Әліппе. Үлкендер үшін», «Сауат ашқыш», «Тіл – құрал» кітаптары жарық көрді
1927 жыл	Қызылордада «Әліп-би», «Тіл – құрал. Дыбыс жүйесі мен түрлері», «Оқу құралы» кітаптары жарық көрді
1928-29 жылдары	Алматыдағы Қазақ педагогика институтының профессоры
1928 жыл	«Әліп-би», «Тіл – құрал», «Тіл жұмсар» кітаптары жарық көрді
1929 жыл	Қызылордада «Тіл жұмсар», «Практическая грамматика» кітаптары жарық көрді
1929 жыл	«Тіл жұмсар, Сөйлеу, оқу, жазу тілін жұмыс тәжірибесі арқылы танытатын екінші кітап» оқу құралы жарық көрді
1929 жыл	Алаш қозғалысына қатысқаны үшін айыпталып, 1934 жылы босатылды
1934-1937 жылдары	Алматы қаласында тұрды
1937 жыл 8 желтоқсан	Саяси қуғын-сүргін құрбаны
1988 жылы 4 қараша	Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің қаулысымен ақталды